Автор Мальцева Татьяна Иннокентьевна педагог-психолог, тьютор МБДОУ “Центр развития ребенка – детский сад №6 “Кыталык” с.Намцы” МО “Намский улус”
Электронная почта tatina1954@mail.ru
Бырайыак темата «Оҕону кинигэҕэ угуйуу» оскуолаҕа киирэргэ бэлэмнэнэр бөлөххө ананар
«Ааҕыы – аан дойдуну уонна бэйэни билинии түннүгэ» - В.А.Сухомлинскай
«Күүһү-билии үөрэх биэрэр. Онон үөрэҕи, кинигэни ааҕыыны кытаатын! Оччоҕо эһиги, олоҥхо бухатыырын курдук, муҥура биллибэт күүстээх, кыахтаах дьон буолуоххут»
Суорун Омоллоон.
Бу этиллибит улуу дьоннор тыллара олоххо суолдьут буолаллар.
Бырайыак сыала: Оӄону кыра эрдэӄиттэн кинигэӄэ уһуйуу
Соруктара:
Үөрэтэр: Кинигэ билии төрдө;
Сайыннарар: Кинигэӄэ көӄү тардан сайыннарыы;
Иитэр: Кинигэни харыстаан туһанарга иитии.
Кыра оҕо бэйэтэ төһө да, кинигэни, сурунаалы аахпатар да, бу сааһыгар кинигэҕэ интириэһи үөскэппэтэххэ, кэнники оҕо кинигэни, хаһыаты, сурунаалы ааҕар киһи буолуутугар хойутуубут. Тоҕо диэтэр, оҕо кыратыгар эрэ майгыта-сигилитэ, өйө санаата, тыла-өһө сайдарыгар, саҥаны ылыныытыгар тоҕоостоох кэм. Ол иһин оскуола иннинээҕи тэрилтэ оҕону кинигэҕэ уһуйар сыалтан олук охсор, акылаат уурар. Оҕо наадыйар кинигэтин библиотекаттан сатаан талан ылбат буоллаҕына, хайа түбэһиэх кинигэни ылан көрөр, ааҕар. Оҕо кинигэҕэ көҥүл тиийэр, хасыһар, талар усулуобуйата тэриллиититтэн тутулуктаах. Библиотекаҕа сырытыннаран, библиотека аналын, үлэтин-хамнаһын, кини араас отделларын билиһиннэрэбит, кинигэлэр сааһыланар, наарданар уратыларын, алфавитнай уонна систематическай каталогтарынан, картотекаларынан, справочниктарынан, энциклопедияларынан хайдах туһанары билиһиннэрэбит, көрдөрөн үөрэтии. Кинигэни сатаан таларга, библиотека быраабылатыгар үөрэтии.
Бырайыагы арыйарга ыытыллар үлэ хаамыыта:
Оҕолору кинигэҕэ угуйарга алтыһыы ньымалара:
- эргэ тырыттыбыт кинигэлэри эмтииргэ аналлаах «Кинигэ балыыһатын» тэрийэн, оҕолору кытта бииргэ кинигэлэри «эмтээһин».
- аныгы компьютернай технологиялары туһанан араас платформаларга киирэн кинигэ үөрэтэрин, сайыннарарын, билиини биэрэрин көрдөрөн өйдөтүү;
-детсад библиотекатыгар экскурсия, нуучча норуотун, саха остуоруйаларын ис- хоһоонунан тэриллибит литературнай салоӊӊа оонньооһун;
- бэйэ оӊорбут кинигэлэрин оӄолорго көрдөрүү, санаа атастаһыытын тэрийэн кэпсэттэрии;
- оӄолорго кинигэ ис хоһоонунан уруһуйдатыы, көх-нэм буолан уруһуйун ис хоһоонун кэпсэттэрии.
- төрөппүт «Чуораанчык» уус-уран литературнай сурунаалга суруйтаран оҕотугар (inVizion сыһыарыыга киирэн) ойуутун «тилиннэрэн» 3 D киэби холбоон тупсаран көрсөн, ааҕан, ырытыһан элбэх билиини биэрэн, сахатын тылын байытыы.
Квест оонньуу нөҥүө «Таал-таал эмээхсин» остуоруйа кинигэтин көрдөөһүн (улахан бөлөххө ананар).
Дьарыкка көх – «Таал – таал эмээхсин» остуоруйаны театрализованнай көрдөрүү туруорарга бэлэмнэнии.
Сыала: Оҕолорго бэйэлэрин артыыс курдук сананарга кыах биэрэн, талааннарын өйөөн, атын детсад оҕолоругар, кыра бөлөхтөргө, төрөппүттэргэ көрдөрөргө анаан бэлэмнэнии.
Оҕолорго талларыы
«Таал-таал эмээхсин» туһунан кинигэ кимиэхэ баарый, остуоруйаны ис хоһоонун, ойууларын көрөн кэпсииргэ кинигэни билиһиннэрэргэ библиотекага барабыт дуу, эбэтэр ким эрэ бу остуоруйаны билэр ис хоһоонун кэпсиир дуу.
Библиотекаӄа экскурсия. Библиотека сүрүн отделларынан кинигэ көрдүүргэ оҕолорго аналлаах ыйынньык карта оҥоһуллар. Бу карта кыра оҕолорго ананарынан сибээстээн тупсаҕай киэргэл ойуу бэлиэлээх буолара ирдэнэр.
Оҕо наадыйар кинигэтин библиотекаттан сатаан талан ылбат буоллаҕына, хайа түбэһиэх кинигэни туох да сыала суох ылан көрөр, ааҕар. Оҕо кинигэҕэ көҥүл тиийэр, хасыһар, талар усулуобуйата тэриллиититтэн тутулуктаах. Библиотекаҕа сырытыннаран, библиотека аналын, үлэтин-хамнаһын, кини араас отделларын билиһиннэрэбит, кинигэлэр сааһыланар, наарданар уратыларын, алфавитнай уонна систематическай каталогтарынан, картотекаларынан, справочниктарынан, энциклопедияларынан хайдах туһанары билиһиннэрэбит, көрдөрөн үөрэтии. Кинигэни сатаан таларга, библиотека быраабылатыгар үөрэтии.
Оонньуу киириитэ: Библиотекаӄа кэллибит, дорооболоһуу, библиотекары кытта көрсүһүү, библиотеканы билиһиннэрии, оӄолорго сөптөөх матырыйаалы, үчүгэй ойуулардаах кинигэлэри көрдөрүү, сэһэргэһии.
Сүрүн чааһа: квест оонньуу ыйынньыгынан «Таал-таал эмээхсин» кинигэни көрдөөһүн. Билэр сахалыы остуоруйаларыгар олоӄуран, кинигэ ханан туруон сөбүн кэпсэтии. Хайдах бу остуоруйабыт кинигэтин булабыт?
Араас ньымалары туһаныы:
Саха остуоруйаларын ойууларынан-оһуордарынан, кинигэ выставкатыттан көрүү, оӄолор уруһуйдарыттан, литературнай салон оонньуурдарыттан сирдэтии, библиотекарь көмөтүн туһаныы (каталожнай ящиктары, библиографическай ыйынньыгы) көрдөрүү, билиһиннэрии.
Кинигэни көрдөөһүн картатын оӄолорго көрдөрүү, бииргэ толкуйдааһын. Карта ис хоһооно сорудахтары толорорго ыйынньык буолар.
Сорудахтар: 1. «Таал-таал эмээхсин» нуучча норуотун остуоруйата дуу, саха норуотун остуоруйата дуу? Бэлиэтэ саха остуоруйаларын полкатыгар турар ( ойуулартан талларыы нуучча саха оһуордарыттан ханнык ойуу барсарый?). Тараах, дьарҕаа, эриллэҕэс онтон да атын оһуордары көрдөрүү.
2. Кинигэ аатын бастакы буукубатынан ыйыллан стеллажка туруон сөп, онон кинигэбит аатын бастакы дорӄооно? «Т», дорӄоон бүтэй дуу, аһаӄас дорӄоон дуу? ( Т бутэй дорӄоон бэлиэтэ).
3. Бу остуоруйаӄа туох туһунан кэпсэнэрий? Сүрүн герой кимий? (атын ойуулартан талыы эмээхсин бэлиэтэ, биэдэрэ уруһуйа).
4.Айылҕа дьиктилэрин, уратыларын хайдах биллибит? (Күн күн бэркин дуо? Бэрдим ханна барыай? Бэрт бэрт буолларгын былыт, былыт тоӄо бүрүйэрий?).
5. Бүтэһигэр саамай күүстээх ким буолла? Тоӄо?
6. Кинигэ таһын уруһуйа хайдах буолуон сөбүй? ( оӄолор бэйэлэрин баӄа санааларынан бэлэм ойууларынан сыһыарыы эбэтэр уруһуй).
Кэпсэтиһии, сэһэргэһии, оӄолор болӄомтолорун тардыы, элбэх кинигэттэн таба көрдүүллэрин ситиһии.
Оӄолор инициативаларын туһаныы, бэйэлэрэ толкуйдаан көрдууллэрин ситиһии, аттыларыгар сылдьан биллибэтинэн көмөлөһүү.
Кинигэбитин буллубут, хайдах сирдэттибит? Оҕолор этиилэрин болҕомтоҕо ылыы.
Кэпсэтиһии, кинигэбит эргэ, кыратык тырыттыбыт, тоӄо алдьаммыта буолуой?
Оӄолор эппиэттэрэ: эргэ, элбэх оӄо туһаммыт, остуоруйа ойуутун элбэхтик көрбүттэр, оӄолор харыстаабатахтар, онтон кинигэ ыалдьыбыт.
«Айар оҥоһук» мастерскойа
Айылҕа дьиктилэрин, уратыларын, уларыйыытын билиһиннэрэр сыалтан кыра оҕолорго сөптөөх улуу художниктар, суруйааччылар үлэлэрин билиһиннэрии, выставка тэрийии. Барбыт темаларын хатылааһын. Оҕо болҕомтотун тардарга «Таал-таал эмээхсин» остуоруйа электроннай варианын көрдөрүү, атрибуттарын оҥоһуктарын көрүү, хайдах ханнык материалы туһаммыттарын билиһиннэрии, уруһуйдатыы, кырыйтарыы, оҥоһук оҥоруу, мааска кэтэн оонньооһун.
Режим кэмигэр квест оонньуу салгыыта
Кинигэ- киһи доҕоро
Сыала: оҕо кинигэҕэ болҕомтотун ууран харыстабыллаахтык сыһыаннаһарыгар иитии
Оруолларга: Билбэтчэй, оҕолор
Туттуллар тэриллэр: кинигэ туһунан презентация, үчүгэй ойуулаах кинигэлэр, клей, скотч, ластик, кыптыый, кумааҕы.
Аралдьыйыы хаамыыта:
Сюрприз оҕолорго: Билбэтчэй киирэн кэлэр (алдьаммыт, хайдыбыт, илиистэрэ тууллубут кирдээх кинигэлээх, илиитигэр минньигэс бирээнньиктээх).
Билбэтчэй: Дорооболорун оҕолор! Мин үөрэнэ баран эрэбин.
Иитээччи: Дорообо Билбэтчэй, суумкан ханнаный? Кинигэҕин тоҕо хайа тартын?
Билбэтчэй: кумааҕы дии бэйэтэ алдьаммыт.
Иитээччи: оҕолоор, кинигэни харыстаабат, кирдээхтик илдьэ сылдьыы сөп быһыы дуо? Оҕолор: суох
Иитээччи: кинигэни хайдах туттар туһунан быраабыланы Билбэтчэйгэ билиһиннэриэххэ
Кинигэни кирдээх илиинэн туппаккын, киртиппэккин, кинигэ илииһин быһа тардыбаккын, ойуулара сүтэллэр, остуоруйа, кэпсээн ситэ ааҕыллыбат, түмүгэ суох буолар, кинигэ илииһин бүк туппаккын, бэлиэтиир ойууну кыбытаҕын, кинигэни анал сумкаҕа угаҕын, кинигэ элбэх билиини биэрэр, кинигэ киһи доҕоро онон харыстаан илдьэ сылдьыахтаахпыт. Оҕолоор Билбэтчэйгэ көмөлөһөн кинигэтин эмтээн үтүөрдэбит дуо?
Кинигэ балыыһата (чаҕылхай ойуулаах биллэрии)
Оҕону кытта сэргэстэһэ олорон сэһэргэстэххинэ, эйиигин кытта истиҥник, аһаҕастык кэпсэтиэ. Онон оҕону кытта төһө ыраах чугас, хайдах туттан хаптан туран кэпсэтэргиттэн кэпсэтии хайдах барара улахан суолталаах. Ол иһин үлэлиир усулуобуйабыт истиҥ сыһыаҥҥа олоҕуран кинигэбит балыыһатын оҕоҕо чугас гына тэрийэн оҥоробут.
Кэпсэтии ис хоһооно: кинигэ дьон үлэтэ буоларын, билиини биэрэрин, олоххо туһалааӄын ыйыы, кинигэни туттуу быраабылатын билиһиннэрии харыстабылы иитии.
Билбэтчэй о5олорго махтанар уонна кинигэтин харыстыах буоларын эттэ.
Кинигэни харыстааһын уонна ааҕыы быраабылалара
-Кинигэ илииһин бүк тутума
-Кинигэҕэр харандааһы кыбытыма. Бэлиэни туһан
- Кинигэни марайдаама. Уруһуйдаама.
-Кинигэни кирдээх илиигинэн тутума.
-Аһыы олорон кинигэни көрүмэ, ааҕыма.
-Күн уотугар кинигэни хаалларыма.
-Кинигэни ааҕаргар илииһин үөһээ муннугуттан тутан арый.
-Сытан эрэн ааҕыма,хараххын харыстаа.
-Ааҕаргар кинигэҕин аналлаах тэрилгэ уур.
-Ааҕар кэмҥэр сырдык хаҥас өттүгүттэн түһүөхтээх.
-Ааҕаргар лаампа уота кинигэҕиттэн 50-60 см. ыраах буолуохтаах.
-Хааман иһэн кинигэни ааҕыма
-Айаннаан иһэн кинигэни ааҕыма.
Иитээччи, төрөппүт бииргэ алтыһан, кинигэ туһунан кэпсэтэн кыһаллан туран абырахтааһын. Кинигэ тас көрүӊэ оӄолор үлэлэриттэн астыналларын курдук көрүӊү ыларын ситиһэргэ иитээччи болӄомтотун уурар.
Түмүк: Хайӄабыл (хас биирдии оҕоҕо үлэтинэн эрэ буолбакка ис көҕүн көрөн , санаатын өрө көтөҕөр сөптөөх кинигэ геройдарын уобарастарын этэн туран хайҕааһын).
Аралдьыйыы «Кинигэ дойдутугар» улахан бөлөххө ыытыллар
Н.К.Крупская бу курдук этэн турар: «Оҕо сааска ааҕыллыбыт үчүгэй, интириэьинэй кинигэ киһи өйүгэр санаатыгар үйэтин тухары иҥэн хаалар. Оҕо аахпыт кинигэтиттэн тулалыыр эйгэ туһунан сөптөөх өйдөбүлү ылар, тутта - хапта сылдьыы, сиэр-майгы нуормаларын кытта билсэр».
Оҕолору аралдьыйыыга көхтөрүн көтөҕөргө, биллэр кинигэ геройдара кылгастык презентациянан экранҥа көстөн ааһаллар. Бу оонньууну саас диэки ыытар ордук, кыһыны быһа үөрэппит уус – уран айымньылары билэллэрин туһунан, түмүк аралдьыйыы буолуон сөп.
Сыала : Оӄолорго оӄо суруйааччыларын айымньыларын билиһиннэрии, кинигэӄэ интириэһи үөскэтии, жанр өйдөбүлүн биэрии (остуоруйа, кэпсээн, хоһоон, олоӊхо, чабыр5ах, таабырын, өс хоһооно уо.д.а.), болӄомтону, өйгө тутууну, толкуйдуур дьоӄуру сайыннарыы, кэпсии-кэпсэтэ, бэйэ санаатын этинэ, бэйэ5э эрэллээх буоларга иитии - үөрэтии.
Туттар тэрил: оӄо суруйааччыларын мэтириэттэрэ, айымньылара, кинигэ ис хоһооннорун арыйар ойуулаах карточкалар.
Оонньуу хаамыыта: оӄолорго улахан карталар түӊэтиллэллэр. Кимиэхэ ханнык суруйааччы түбэспитин этэллэр (ыарыр5аттахтарына тута быһааран көмөлөһүү, көрдөрүү мэтириэтин кытта биллэр айымньытын). Ыытааччы кыракый карточкалары буккуйар уонна биирдиини таһааран, ханнык суруйааччы айымньытын ойуута тахсыбытын таайаллар. Эппиэт сөп буоллаӄына карточканы оонньооччуга биэрэр. Сатаан таайбатаӄына карточка иитээччигэ төннөр. Ким бастакы улахан картатын кыра карточкаларынан саба ууран бутэрбит, ол кыайыылаах тахсар. (Бу оонньууну уларытан араастаан туһаныахха сөп, ол курдук айымньыларынан көрөн ситэрии, айымньы геройдарын ис хоһоонунан таабырын курдук таайтарыы, суруйааччыларын таайыы, пазл оҥоруу, кэпсээн айыы ода). Оӄолор сөбүлүүр саамай билэр айымньыларыгар инсценировка туруоруу.
Сайыннарар оонньуулар
«Таай ханнык дьыл кэмэй»
Сыала: оҕолор хоһоон ис хоһоонун болҕойон истэннэр, толкуйдаан сылыктаан дьыл кэмин бэлиэлэринэн таайыахтаахтар.
Туттуллар тэриллэрэ: түөрт төгүрүккэ дьыл кэмин өҥнөрүнэн бэлиэлээхтэр, жетон.
Оонньуу барыыта:
Дьыл кэмин туһунан хоһоон ааҕыы, оҕолор истэллэр уонна бэлиэлээх төгүрүккэ киирэн этэллэр ким сөпкө таайбыкка жетон бэриллэр. Дьыл кэмин сүрүн бэлиэлэрин бэйэлэрэ эмиэ эбэн этиэхтэрин сөп.
Куобах түүтэ маҥхайбыт, үллүк хаарга көстүбэт (Кыһын). Сибэкки кэрэтин, ийэм үүннэрэн, тиэргэни киэргэппит (Сайын). Оҕурсу, помидор сиэмэтин олордон, битэмииннээх аһы сиэхпит (саас). Борук сорук буолла, хойуу былыт кэллэ, тыал –куус түстэ, сэбирдэхпит көттө (күһүн). Чалыгыр уубут сүүрдэ, эрэһиинэ саппыкы кэтэммин, чал-чул үктээммин, тахсыбыт ууну кэһэбин (саас). Үөһээттэн инчэҕэй, алларааттан инчэҕэй, сылгылар мас анныгар, саһан тураллар (сайын). Кэлэбин сыл аайы, кэрэ куоласпынан чоргуйан, үтүө кэми бэлиэтээн, дьону үөрдэбин (сайын). Тула сып-сырдык, тунал маҥан, таһырдьа хаамтахха хаачыр-куучур тыас иһиллэр (кыһын). Айылҕабыт дьэрэкээн ойуунан симэнэн, кыһыл көмүскэ сууланан, көрөргө кэрэ да буолбут (күһүн).
Айымньы жанрын таайыы
Өс хоһоон, таабырын, кэпсээн, хоһоон, остуоруйа, үгэ
Сыала: оҕо уус-уран айымньы ис хоһоонун болҕойон истэн жанрын сөпкө таайыахтаах, Дорҕоонноохтук ааҕыы, тыл былчыҥнарын сайыннарыы,айымньы ис хоһоонун ойуулаан көрдөрүү. «Куобах» саха остуоруйата, «Детсад» С.Прокопьев, «Ийэбэр бэлэх» Т.Волгина, Ааҕыы «Эһиги ийэҕит» Суорун Омоллоон, «Айылҕа оҕото» остуоруйа М.Ефимова, «Күөгэйэ- Куо» саха остуоруйата, «Тураах уонна саһыл» үгэ И.Крылов, Ооҕуй уонна сахсырҕа, Сахсырҕалаах таракаан үгэ Күн Дьирибинэ. Өс хоһоону, таабырын киллэрии.
Таабырын таайсыы
Сыала: оҕолор түргэнник толкуйдаан эппиэттиир дьоҕурдарын сайыннарыы
Туттуллар тэрилэ: жетоннар
Оонньуу барыыта: педагог таабырыннары таайтарар, оҕо интириэһин тардарга мимикэни туһанар, туттан-хаптан дорҕоонноохтук таайтарар.
Турдарбын халлааҥҥа тиийиэм диир баар үһү. Аһыыр аһыыр топпот баар үһү. Балаҕан үрдүгэр кэлтэгэй хамыйах сытар үһү. Хонууга хорос, сыһыыга сырбас.
«Сөп» уонна «Суох» саҥарбаппын, ол эрээри остуоруйа сүрүн геройун хамсанан уонна илиибинэн көрдөрүөм. Бу оонньууга эрдэ бэлэмнэнии үлэ барар.
Сыала: толкуйдуур, анаарар, болҕойор, кэпсэтэр, сатаан хамсанан көрдөрөр дьоҕурдарын сайыннарыы,
Туттуллар: жетоннар
Оонньуу барыыта: икки командаҕа арахсаллар, бастакы хамаанда остуоруйа ис хоһоонунан герой хайдаҕын көрдөрөр, иккис хамаанда таайар. Ким элбэх жетону ылбыт кыайар. Сөпкө эппиэттээтэҕинэ илиитин үөһээ уунар, сыыһа буоллаҕына иһин имэринэр.
Остуоруйаһыт
Оҕо тыла сайдарыгар, тылын саппааһа эбиллэригэр саха суруйааччыларын, норуот остуоруйаларын билиһиннэрии.
Сыала: оҕо хартыынаны көрөн өйтөн уустаан-ураннаан, куолаһын уларытан кэпсиир дьоҕурун сайыннарыы
Туттуллар: хартыыналар, баалы туруорарга сыыппаралар.
Оонньуу барыыта: иитээччи оонньуу ис хоһоонун быһаарар, оҕолор икки хамаандаҕа хайдаллар, бастакы оҕо саҕалаабыт остуоруйатын сатаан кэпсээбэтэҕинэ салҕаан кэпсииллэр, онтон оҕо үчүгэйдик толору кэпсээбит буоллаҕына атын хартыынаны ылан кэпсиир, итинник ситэрсэн иһэллэр. Хайа хамаанда элбэх баалы ылбыт да, ол кыайар.
Оҕону кинигэҕэ тардарга өссө биир ньыма
Кыра оҕо мультик киинэлэри көрөрүн олус сөбүлүүр, оннооҕор тыллана илик оҕо саҥатын өйдөөбөтөр да, телевизорга фигуралар аҥардас хамсаныыларын батыһыннара көрөр. Ол эбэтэр ойуу оҕо интириэһин тардар, болҕойон көрөр. Ол иһин кинигэ ойуутун көрдөрүү улахан оруолу ылар, ол курдук хоһоон үөрэтэргэ, кэпсээн кэпсииргэ, дакылаат ааҕарга, күннээҕи режимҥа кэпсэтии, ситимнээх саҥа сайдарыгар туһаналлар. Бу ойуулары оҕоҕо бэйэтигэр айымньы ис хоһоонунан уруһуйдатан туһанара сүрдээх суолталаах. Холобура, хоһоон куонкуруһугар 6 саастаах кыыс «Хаар хаар хаачыргыыр» диэн хоһооҥҥо бэйэтэ хоһоон ис хоһоонунан уруһуйдаан, ол уруһуйунан илииһин көрөн олорон ааҕар курдук аахпыта. Манна саамай туһалааҕа: оҕо көҕө үрдүүр, хараҕынан көрөн тутар өйө, уруһуйдууругар ханнык ойууну, бэлиэни тутарын толкуйдуур, өйүгэр тутар, болҕомтото, айар дьоҕура сайдар, бэйэтин сыаналанар, эрэллээх буолар. Оҕоҕо элбэх уйулҕа ситимнэрэ үлэлиир сайдар.
Оҕону кинигэҕэ көҕү тардарга дьиэ кэргэн оруола
Оскуолаҕа киирэргэ бэлэмниир бөлөх оҕолорун төрөппүттэригэр мунньах сценарийа
Сыала: Оҕо бары өттунэн сайдыытыгар улахан оруолу ылар дьиэ кэргэҥҥэ оҕоҕо кинигэни аахтарыы, кэрэхсэбили тардыы.
Соруктара:
Ыытыы көрүҥэ: дискуссия.
Кыттааччылар: иитээччилэр, төрөппүттэр, оҕолор, библиотекарь.
Мунньахха бэлэмнэнии:
Ыытыллар былаана:
Киирии чааһа; Дмитрьева-Иванова С. «Оҕону ааҕыыга угуйуу дьиэ-кэргэнтэн саҕаланар» ыстатыйаны билиһиннэрии, ырытыы. «Сунтаар сонуннара» – 2021 с.тохсунньу 8 кунэ, 6 стр.
Төрөппүттэргэ анкета толорторуу
Баһаалыста бу ыйыллыбыт боппуруостарга эппиэттээ
1.Дьиэӄитигэр библиотека баар дуо?
2. Эһиги оӄоӄутугар туспа специальнай кинигэ муннуктаах эбэтэр кинигэ полкалаах дуо?
3. Оӄоӄутугар төһө чаастатык кинигэ ааӄан иһитиннэрэӄит?
Күн аайы-
Көрдөстөӄүнэ -
Хаһан эмит-
4 Оӄо сурунаалларын, хаһыаттарын суруйтараӄыт дуо?
Суруйтарабыт- , суруйтарбаппыт-
5.Ордук ханнык суруйааччылар кинигэлэрин ааӄан иһитиннэрэӄит?
Сахалыы саԋаран-
Нууччалыы саԋаран-
6.Саха суруйааччыларын айымньыларын төһө ааӄаӄытый?
1-2 боппуруостарга 9 ыалга библиотека, 10 ыалга полка баар. 3 боппуруоска – күн аайы кыаллыбат; хаһан эмит - 6, эбэтэр оҕо көрдөстөҕүнэ - 9; сурунаалга - суох, сахалыы нууччалыы; саха суруйааччыларын айымньыларын -3 төрөппүт ааҕар, аахпаттар -7, хаһан эмит – 9.
Бу анкета түмүгүнэн төрөппүттэр оҕолоругар саха айымньытын ааҕыылара быстар мөлтөҕө көһүннэ. Төрөппүттэргэ анаан оҕону иитиигэ кинигэ испиэһэктэрин, методическай пособиелары оҥоробут. Тоҕо диэтэххэ ааҕар дьиэ кэргэҥҥэ эрэ ааҕар оҕо улаатар. Билиҥҥи кэмнэ нууччалыы да, сахалыы да итэҕэс саҥарар оҕо элбээтэ, бэйэлэрин санааларын сааһылаан кыайан эппэт, болҕомтото суох, биир сиргэ табан олорбот оҕолор үксээн иһэллэрэ киһини дьиксиннэрэр. Оҕо өйө-санаата, тулалыыр эйгэҕэ сыһыана төрөппүттэриттэн улахан тутулуктаах.
Төрөппүттэргэ сүбэлэр
Киһи олоҕор дириҥ билиини, сиэри-майгыны, өйү санааны байытар суолунан кинигэ ааҕыыта буолар. Айымньыны болҕомтолоохтук ааҕыы ирдэниллэр, ис хоһоонугар баар түгэннэргэ тохтоон ыйыталаһар эрэ буоллаххына ситиһэҕин. Кыра киһи олоҕо аан маҥнай күн сирин көрүөҕүттэн сөптөөхтүк тэриллиэхтээх. Оҕо үс-түөрт саастааҕар төрөппүт кыра хоһооннору, кэпсээннэри, остуоруйалары кэпсиэхтээх, оҕо кинигэҕэ суруллубуту ис сүрэҕиттэн итэҕэйэр, ылынар. Ол эрээри кыыллар, көтөрдөр, үөннэр тустарынан ордук сөбүлээн истэр. Оҕо 1-2 сааһыгар эйэҕэс сыһыаны, билбэтин быһаарыы, кэпсэтии кини сайдарыгар туһалаах. Бу кэмҥэ тулалыыр эйгэ туһунан кылгас хатыланар тыллаах хоһооннору ааҕыахха, ырыалары ыллыахха сөп. 3-4 сааһыгар улахан ойуулаах өҥнөөх кинигэлэри көрдөрө-көрдөрө ааҕар ордук. Оҕо кинигэ миэхэ ойуутунан көрдөрөр диэн өйдөбүлгэ кэлэр. Хоһоону, рифмалаах саҥаны истэ үөрэннэҕинэ түргэнник саҥарар, айымньы ис хоһоонун өйдүүр буолар диэн психологтар суруйаллар. 5-6 сааһыгар оҕолор тустарынан кинигэлэри ааҕан биэрэр сиэр –майгы өттүнэн иитиигэ олус наадалаах. Төрөппүт маны туһанан, оҕото кинигэни сатаан сааһылаан харайарыгар, харыстыырыгар үөрэтиэхтээх. Маннык үөрэммит оҕо, улаатан истэҕин аайы кэпсээни истэр дьоҕура сайдар, кэпсээн геройдарын кытта тэҥҥэ үөрэр хомойор. Ити бириэмэттэн ыла төрөппүт оҕотун кытта бииргэ олорон кинигэни сөбүлээбит кинигэтин сотору-сотору истээччи. Холобур, «Кыһыл Бэргэһэчээн» истэн баран, сарсыныгар эмиэ кэпсээн биэрэргэ көрдөһөөччү. Онуоха: «Бэҕэьээ истибитин» диир сатаммат. Оҕо ис хоһоонун биллэр да, хос кэпсэтэр, ол кини чахчы сөбүлээбитин көрдөрөр. Кыра сааһыттан кинигэни доҕор оҥостубут оҕо оскуолаҕа киирэригэр буукубалары эрэйэ суох билэр, өссө ону ааһан ааҕар буолар. Оннук оҕо хара маҥнайгыттан үчүгэйдик үөрэнэр. Сэттэ саастаах оҕо кинигэни сөбүлүү үөрэммэтэх буоллаҕына, бу куһаҕан.
Ити туһунан нуучча уһулуччулаах педагога Василий Александрович Сухомлинскай маннык эппиттээх: «Өскөтүн оҕо кыра сааһыттан кинигэни таптыы үөрэммэтэх, кинигэни ааҕыы кини олоҕун устатыгар ис дууһатын көрдөбүлэ буолбатах буоллун, оччоҕо оҕо дууһата 13-14 сааһыгар кураанах буолуо, маннык оҕоттон толору үчүгэй киһи тахсыа диэн эрэниэххэ сатаммат».
Сатаан ааҕыы диэн кинигэҕэ туох суруллубутун өйдөөһүн буолар. Кинигэ – билии көрүү бараммат байҕаллара, өй-санаа уостубат кылаата. Киһи аймах көлүөнэттэн көлүөнэҕэ, үйэттэн үйэҕэ муспут баай уоппута, билбитэ көрбүтэ барыта кинигэҕэ киирэр. Кинигэ баар үтүөҕэ кэрэҕэ үөрэтээччи, киһи дууһатын байытааччы, иэйээни күүһүрдээччи-күүрдээччи, билии биэрээччи, үтүө - өйү санааны угааччы.
Аатырбыт саха биллиилээх педагога П.Н.Самсонов «Кинигэтэ суох күн-туһата суох ааспыт, таах сүппүт күн буолар», «Кинигэни элбэхтик ааҕар оҕо, улам-улам ордук үчүгэйдик үөрэнэр, билиитэ кэҥээн иһэр, өйө сайдар». ( Учуутал аргыһа, 2003, №9.01.).
Кинигэни тоҕо ааҕабыт?
1.Үчүгэй кинигэ ааҕаачыны толкуйдатар, өйүн сайыннарар, билии биэрэр;
2. Кинигэ иитэр сүдү күүс. Киһиэхэ үтүө хаачыстыбалары иҥэрэр, майгыга –сигилигэ, үтүө санааҕа сабыдыаллыыр. Кинигэ сиэр-майгы акылаата. Кинигэ оҕону иитиигэ төһүү күүс буоларын төрөппүттэр өйдүөх тустаахтар.
3. тыл саппааьын байытар, оҕо бэйэтин санаатын сайа этэригэр, көҥүл суруйарыгар көмөлөһөр.
4.кинигэни ааҕа үөрэммит оҕо бэйэтигэр эрэллээх, аан дойду культуратыгар сыстыбыт, олох хайа баҕарар уобалаһыгар төрүт билиилээх киһи буолар, элбэҕи аахпыт билбит көрбүт киһи хайа да обществоҕа бөҕөхтүк уонна бигэтик сананар. Оҕону кинигэ ааҕыытыгар тардыы, культурнай, билиилээх киһини иитии биһигиттэн, төрөппүттэртэн улахан тутулуктаах. Төрөппүттэр айымньыны доргуччу ааҕаллара, уустаан ураннаан, куоластарын уларытан ааҕаллара оҕолорун кинигэни таптыырга көҕү биэрэллэр.
Маасабай үлэ араас көрүҥнэрин таба туһаныы: литературнай киэһээлэр, бырааһынньыктар тематикаларынан, суруйааччылардыын көрсүһүү, юбилейнай күннэр, кинигэ бырааһынньыга, поэзия киэһээтэ, уус-уран ааҕыылар, уус-уран сурунаал, араас өй-тобуллуулаах оонньуулар, кукольнай, күлүк, остуол, оонньуур театрдар ода.
Ааҕар ааны арыйабыт
Кинигэ илииһин арыйаат
Киирдим атын сиргэ
Кэккэлэспит буукубалар
Кэпсээн-ипсээн бардылар.
Көрдум онно араас дойдуну
Кэрэмэс үтүө дьоннору
Кыайыы-хотуу буойуттары
Киирсэн ылар мөкүлэри.
Кинигэ ойуута көрдөрөр
Киҥкиниир киэҥ куйаары
Күөх далбар айылҕаны
Кэрэмэс кэрэ кыыллары.
Кэлиҥ кинигэ дьиэтигэр
Кэлиҥ аптаах дойдуга
Кэлиҥ билии сиригэр
Кэлиҥ кэскили түстүү.
Электронная почта tatina1954@mail.ru
Бырайыак темата «Оҕону кинигэҕэ угуйуу» оскуолаҕа киирэргэ бэлэмнэнэр бөлөххө ананар
«Ааҕыы – аан дойдуну уонна бэйэни билинии түннүгэ» - В.А.Сухомлинскай
«Күүһү-билии үөрэх биэрэр. Онон үөрэҕи, кинигэни ааҕыыны кытаатын! Оччоҕо эһиги, олоҥхо бухатыырын курдук, муҥура биллибэт күүстээх, кыахтаах дьон буолуоххут»
Суорун Омоллоон.
Бу этиллибит улуу дьоннор тыллара олоххо суолдьут буолаллар.
Бырайыак сыала: Оӄону кыра эрдэӄиттэн кинигэӄэ уһуйуу
Соруктара:
Үөрэтэр: Кинигэ билии төрдө;
Сайыннарар: Кинигэӄэ көӄү тардан сайыннарыы;
Иитэр: Кинигэни харыстаан туһанарга иитии.
Кыра оҕо бэйэтэ төһө да, кинигэни, сурунаалы аахпатар да, бу сааһыгар кинигэҕэ интириэһи үөскэппэтэххэ, кэнники оҕо кинигэни, хаһыаты, сурунаалы ааҕар киһи буолуутугар хойутуубут. Тоҕо диэтэр, оҕо кыратыгар эрэ майгыта-сигилитэ, өйө санаата, тыла-өһө сайдарыгар, саҥаны ылыныытыгар тоҕоостоох кэм. Ол иһин оскуола иннинээҕи тэрилтэ оҕону кинигэҕэ уһуйар сыалтан олук охсор, акылаат уурар. Оҕо наадыйар кинигэтин библиотекаттан сатаан талан ылбат буоллаҕына, хайа түбэһиэх кинигэни ылан көрөр, ааҕар. Оҕо кинигэҕэ көҥүл тиийэр, хасыһар, талар усулуобуйата тэриллиититтэн тутулуктаах. Библиотекаҕа сырытыннаран, библиотека аналын, үлэтин-хамнаһын, кини араас отделларын билиһиннэрэбит, кинигэлэр сааһыланар, наарданар уратыларын, алфавитнай уонна систематическай каталогтарынан, картотекаларынан, справочниктарынан, энциклопедияларынан хайдах туһанары билиһиннэрэбит, көрдөрөн үөрэтии. Кинигэни сатаан таларга, библиотека быраабылатыгар үөрэтии.
Бырайыагы арыйарга ыытыллар үлэ хаамыыта:
- Библиотекаҕа экскурсия (кинигэлэр «олорор дьиэлэрин» билиһиннэрии). Библиотекаҕа сырытыннаран, библиотека аналын, үлэтин-хамнаһын, кини араас отделларын билиһиннэрэбит, стеллажтарга кинигэлэр сааһыланар, наарданар уратыларын, алфавитнай уонна систематическай каталогтары, картотеканы, ааҕааччы формулярын көрдөрөн билиһиннэрэбит. Библиотека быраабылатыгар, кинигэни сатаан таларга, үөрэтии. Стеллажтарга сааһыланан турар кинигэлэри ылан көрөн оннугар ууран, харыстаан туһаналларын, библиотекаҕа дьон кэлэн кинигэни, хаһыаты, сурунаалы көрөн билиини ылан баралларын өйдөтүү, Библиотекаӄа кинигэлэр эмиэ (паспордаах) буолалларын көрдөрүү. Холобур: көрдүүр кинигэм баар дуу, суох дуу? Онно кинигэ эрэ аатынан муҥурдаммакка, кинигэни ким суруйбутун, авторын билэр буоллаххына түргэнник буларын өйдөтүү.
- Көрдүүр кинигэбит аатын, авторын, ойуутун буларга анаан декоративнай – прикладной искусствоны туһанан ыйынньык оӊоруу;
- Оҕолору кытта алтыһарга выставкалары тэрийии: билэр сурйааччыларын кинигэлэригэр, саҥа кинигэлэргэ, төрөөбүт күннээх кинигэлэргэ, остуоруйалары уустаан ураннаан мааска кэтэн уобараска киирэн оонньооһун, геройдарынан оҥоһук оҥорон эбэтэр уруһуйдаан, кэпсээннэри, фольклору ис - хоһооннорунан, кинигэлэр ойууларынан наардаан оӄолорго көӄү тардарга сыаллаах киэргэтэн полкаҕа ууруу.
- Араас кинигэлэр баалларын, улахан, халыҥ, чараас, кыра, араас ойуулардаах, саҥарар, музыкалаах онтон да атын көрүҥнээх кинигэлэри көрдөрүү.
- Оӄолорго төрөппүттэрин кытта бииргэ саастарыгар сөптөөх кинигэ ис хоһоонунан бэйэ айан араас матырыйаалтан кинигэ оҥоһуутун тэрийии.
- Оҕолорго чугас билэр остуоруйаларын ис хоһооннорунан литературнай салону тэрийии, холобура, «Таал-таал эмээхсин» остуоруйаны: остуоруйа ис хоһоонунан өҥнөөх ойуулардаах араас кинигэлэр, остуоруйа ис хоһоонунан оҕо көҕүн тардарга оонньуон сөптөөх оҥоһуктар, остуол, куукула, картон онтон да оҥоһук театрдар, хотуобай бэлэм оонньуурдарынан эбэтэр араас тэриллэртэн айан педагог-төрөппүт-оӄо буолан бииргэ оӊорбут оноһуктара, оҕо уруһуйдара, кинигэ ис хоһоонун арыйар тэриллэр.
- Дьиэ-кэргэн дьиэлэригэр араас быһыылаах, киэргэллээх , оҕону тардар, оҕо бэйэтэ ылан көрөрүгэр үрдүгэр сөптөөх библиотека эбэтэр ааҕар муннук, полка тэриниэхтээх. Кыра оӄо үтүктэн үөрэнэр. Төрөппүттэрэ кинигэни сэҥээрэр буоллахтарына, бу оӄо эмиэ кинигэни сэҥээрэр көрөр буолар.
Оҕолору кинигэҕэ угуйарга алтыһыы ньымалара:
- эргэ тырыттыбыт кинигэлэри эмтииргэ аналлаах «Кинигэ балыыһатын» тэрийэн, оҕолору кытта бииргэ кинигэлэри «эмтээһин».
- аныгы компьютернай технологиялары туһанан араас платформаларга киирэн кинигэ үөрэтэрин, сайыннарарын, билиини биэрэрин көрдөрөн өйдөтүү;
-детсад библиотекатыгар экскурсия, нуучча норуотун, саха остуоруйаларын ис- хоһоонунан тэриллибит литературнай салоӊӊа оонньооһун;
- бэйэ оӊорбут кинигэлэрин оӄолорго көрдөрүү, санаа атастаһыытын тэрийэн кэпсэттэрии;
- оӄолорго кинигэ ис хоһоонунан уруһуйдатыы, көх-нэм буолан уруһуйун ис хоһоонун кэпсэттэрии.
- төрөппүт «Чуораанчык» уус-уран литературнай сурунаалга суруйтаран оҕотугар (inVizion сыһыарыыга киирэн) ойуутун «тилиннэрэн» 3 D киэби холбоон тупсаран көрсөн, ааҕан, ырытыһан элбэх билиини биэрэн, сахатын тылын байытыы.
Квест оонньуу нөҥүө «Таал-таал эмээхсин» остуоруйа кинигэтин көрдөөһүн (улахан бөлөххө ананар).
Дьарыкка көх – «Таал – таал эмээхсин» остуоруйаны театрализованнай көрдөрүү туруорарга бэлэмнэнии.
Сыала: Оҕолорго бэйэлэрин артыыс курдук сананарга кыах биэрэн, талааннарын өйөөн, атын детсад оҕолоругар, кыра бөлөхтөргө, төрөппүттэргэ көрдөрөргө анаан бэлэмнэнии.
Оҕолорго талларыы
«Таал-таал эмээхсин» туһунан кинигэ кимиэхэ баарый, остуоруйаны ис хоһоонун, ойууларын көрөн кэпсииргэ кинигэни билиһиннэрэргэ библиотекага барабыт дуу, эбэтэр ким эрэ бу остуоруйаны билэр ис хоһоонун кэпсиир дуу.
Библиотекаӄа экскурсия. Библиотека сүрүн отделларынан кинигэ көрдүүргэ оҕолорго аналлаах ыйынньык карта оҥоһуллар. Бу карта кыра оҕолорго ананарынан сибээстээн тупсаҕай киэргэл ойуу бэлиэлээх буолара ирдэнэр.
Оҕо наадыйар кинигэтин библиотекаттан сатаан талан ылбат буоллаҕына, хайа түбэһиэх кинигэни туох да сыала суох ылан көрөр, ааҕар. Оҕо кинигэҕэ көҥүл тиийэр, хасыһар, талар усулуобуйата тэриллиититтэн тутулуктаах. Библиотекаҕа сырытыннаран, библиотека аналын, үлэтин-хамнаһын, кини араас отделларын билиһиннэрэбит, кинигэлэр сааһыланар, наарданар уратыларын, алфавитнай уонна систематическай каталогтарынан, картотекаларынан, справочниктарынан, энциклопедияларынан хайдах туһанары билиһиннэрэбит, көрдөрөн үөрэтии. Кинигэни сатаан таларга, библиотека быраабылатыгар үөрэтии.
Оонньуу киириитэ: Библиотекаӄа кэллибит, дорооболоһуу, библиотекары кытта көрсүһүү, библиотеканы билиһиннэрии, оӄолорго сөптөөх матырыйаалы, үчүгэй ойуулардаах кинигэлэри көрдөрүү, сэһэргэһии.
Сүрүн чааһа: квест оонньуу ыйынньыгынан «Таал-таал эмээхсин» кинигэни көрдөөһүн. Билэр сахалыы остуоруйаларыгар олоӄуран, кинигэ ханан туруон сөбүн кэпсэтии. Хайдах бу остуоруйабыт кинигэтин булабыт?
Араас ньымалары туһаныы:
Саха остуоруйаларын ойууларынан-оһуордарынан, кинигэ выставкатыттан көрүү, оӄолор уруһуйдарыттан, литературнай салон оонньуурдарыттан сирдэтии, библиотекарь көмөтүн туһаныы (каталожнай ящиктары, библиографическай ыйынньыгы) көрдөрүү, билиһиннэрии.
Кинигэни көрдөөһүн картатын оӄолорго көрдөрүү, бииргэ толкуйдааһын. Карта ис хоһооно сорудахтары толорорго ыйынньык буолар.
Сорудахтар: 1. «Таал-таал эмээхсин» нуучча норуотун остуоруйата дуу, саха норуотун остуоруйата дуу? Бэлиэтэ саха остуоруйаларын полкатыгар турар ( ойуулартан талларыы нуучча саха оһуордарыттан ханнык ойуу барсарый?). Тараах, дьарҕаа, эриллэҕэс онтон да атын оһуордары көрдөрүү.
2. Кинигэ аатын бастакы буукубатынан ыйыллан стеллажка туруон сөп, онон кинигэбит аатын бастакы дорӄооно? «Т», дорӄоон бүтэй дуу, аһаӄас дорӄоон дуу? ( Т бутэй дорӄоон бэлиэтэ).
3. Бу остуоруйаӄа туох туһунан кэпсэнэрий? Сүрүн герой кимий? (атын ойуулартан талыы эмээхсин бэлиэтэ, биэдэрэ уруһуйа).
4.Айылҕа дьиктилэрин, уратыларын хайдах биллибит? (Күн күн бэркин дуо? Бэрдим ханна барыай? Бэрт бэрт буолларгын былыт, былыт тоӄо бүрүйэрий?).
5. Бүтэһигэр саамай күүстээх ким буолла? Тоӄо?
6. Кинигэ таһын уруһуйа хайдах буолуон сөбүй? ( оӄолор бэйэлэрин баӄа санааларынан бэлэм ойууларынан сыһыарыы эбэтэр уруһуй).
Кэпсэтиһии, сэһэргэһии, оӄолор болӄомтолорун тардыы, элбэх кинигэттэн таба көрдүүллэрин ситиһии.
Оӄолор инициативаларын туһаныы, бэйэлэрэ толкуйдаан көрдууллэрин ситиһии, аттыларыгар сылдьан биллибэтинэн көмөлөһүү.
Кинигэбитин буллубут, хайдах сирдэттибит? Оҕолор этиилэрин болҕомтоҕо ылыы.
Кэпсэтиһии, кинигэбит эргэ, кыратык тырыттыбыт, тоӄо алдьаммыта буолуой?
Оӄолор эппиэттэрэ: эргэ, элбэх оӄо туһаммыт, остуоруйа ойуутун элбэхтик көрбүттэр, оӄолор харыстаабатахтар, онтон кинигэ ыалдьыбыт.
«Айар оҥоһук» мастерскойа
Айылҕа дьиктилэрин, уратыларын, уларыйыытын билиһиннэрэр сыалтан кыра оҕолорго сөптөөх улуу художниктар, суруйааччылар үлэлэрин билиһиннэрии, выставка тэрийии. Барбыт темаларын хатылааһын. Оҕо болҕомтотун тардарга «Таал-таал эмээхсин» остуоруйа электроннай варианын көрдөрүү, атрибуттарын оҥоһуктарын көрүү, хайдах ханнык материалы туһаммыттарын билиһиннэрии, уруһуйдатыы, кырыйтарыы, оҥоһук оҥоруу, мааска кэтэн оонньооһун.
Режим кэмигэр квест оонньуу салгыыта
Кинигэ- киһи доҕоро
Сыала: оҕо кинигэҕэ болҕомтотун ууран харыстабыллаахтык сыһыаннаһарыгар иитии
Оруолларга: Билбэтчэй, оҕолор
Туттуллар тэриллэр: кинигэ туһунан презентация, үчүгэй ойуулаах кинигэлэр, клей, скотч, ластик, кыптыый, кумааҕы.
Аралдьыйыы хаамыыта:
Сюрприз оҕолорго: Билбэтчэй киирэн кэлэр (алдьаммыт, хайдыбыт, илиистэрэ тууллубут кирдээх кинигэлээх, илиитигэр минньигэс бирээнньиктээх).
Билбэтчэй: Дорооболорун оҕолор! Мин үөрэнэ баран эрэбин.
Иитээччи: Дорообо Билбэтчэй, суумкан ханнаный? Кинигэҕин тоҕо хайа тартын?
Билбэтчэй: кумааҕы дии бэйэтэ алдьаммыт.
Иитээччи: оҕолоор, кинигэни харыстаабат, кирдээхтик илдьэ сылдьыы сөп быһыы дуо? Оҕолор: суох
Иитээччи: кинигэни хайдах туттар туһунан быраабыланы Билбэтчэйгэ билиһиннэриэххэ
Кинигэни кирдээх илиинэн туппаккын, киртиппэккин, кинигэ илииһин быһа тардыбаккын, ойуулара сүтэллэр, остуоруйа, кэпсээн ситэ ааҕыллыбат, түмүгэ суох буолар, кинигэ илииһин бүк туппаккын, бэлиэтиир ойууну кыбытаҕын, кинигэни анал сумкаҕа угаҕын, кинигэ элбэх билиини биэрэр, кинигэ киһи доҕоро онон харыстаан илдьэ сылдьыахтаахпыт. Оҕолоор Билбэтчэйгэ көмөлөһөн кинигэтин эмтээн үтүөрдэбит дуо?
Кинигэ балыыһата (чаҕылхай ойуулаах биллэрии)
Оҕону кытта сэргэстэһэ олорон сэһэргэстэххинэ, эйиигин кытта истиҥник, аһаҕастык кэпсэтиэ. Онон оҕону кытта төһө ыраах чугас, хайдах туттан хаптан туран кэпсэтэргиттэн кэпсэтии хайдах барара улахан суолталаах. Ол иһин үлэлиир усулуобуйабыт истиҥ сыһыаҥҥа олоҕуран кинигэбит балыыһатын оҕоҕо чугас гына тэрийэн оҥоробут.
Кэпсэтии ис хоһооно: кинигэ дьон үлэтэ буоларын, билиини биэрэрин, олоххо туһалааӄын ыйыы, кинигэни туттуу быраабылатын билиһиннэрии харыстабылы иитии.
Билбэтчэй о5олорго махтанар уонна кинигэтин харыстыах буоларын эттэ.
Кинигэни харыстааһын уонна ааҕыы быраабылалара
-Кинигэ илииһин бүк тутума
-Кинигэҕэр харандааһы кыбытыма. Бэлиэни туһан
- Кинигэни марайдаама. Уруһуйдаама.
-Кинигэни кирдээх илиигинэн тутума.
-Аһыы олорон кинигэни көрүмэ, ааҕыма.
-Күн уотугар кинигэни хаалларыма.
-Кинигэни ааҕаргар илииһин үөһээ муннугуттан тутан арый.
-Сытан эрэн ааҕыма,хараххын харыстаа.
-Ааҕаргар кинигэҕин аналлаах тэрилгэ уур.
-Ааҕар кэмҥэр сырдык хаҥас өттүгүттэн түһүөхтээх.
-Ааҕаргар лаампа уота кинигэҕиттэн 50-60 см. ыраах буолуохтаах.
-Хааман иһэн кинигэни ааҕыма
-Айаннаан иһэн кинигэни ааҕыма.
Иитээччи, төрөппүт бииргэ алтыһан, кинигэ туһунан кэпсэтэн кыһаллан туран абырахтааһын. Кинигэ тас көрүӊэ оӄолор үлэлэриттэн астыналларын курдук көрүӊү ыларын ситиһэргэ иитээччи болӄомтотун уурар.
Түмүк: Хайӄабыл (хас биирдии оҕоҕо үлэтинэн эрэ буолбакка ис көҕүн көрөн , санаатын өрө көтөҕөр сөптөөх кинигэ геройдарын уобарастарын этэн туран хайҕааһын).
Аралдьыйыы «Кинигэ дойдутугар» улахан бөлөххө ыытыллар
Н.К.Крупская бу курдук этэн турар: «Оҕо сааска ааҕыллыбыт үчүгэй, интириэьинэй кинигэ киһи өйүгэр санаатыгар үйэтин тухары иҥэн хаалар. Оҕо аахпыт кинигэтиттэн тулалыыр эйгэ туһунан сөптөөх өйдөбүлү ылар, тутта - хапта сылдьыы, сиэр-майгы нуормаларын кытта билсэр».
Оҕолору аралдьыйыыга көхтөрүн көтөҕөргө, биллэр кинигэ геройдара кылгастык презентациянан экранҥа көстөн ааһаллар. Бу оонньууну саас диэки ыытар ордук, кыһыны быһа үөрэппит уус – уран айымньылары билэллэрин туһунан, түмүк аралдьыйыы буолуон сөп.
Сыала : Оӄолорго оӄо суруйааччыларын айымньыларын билиһиннэрии, кинигэӄэ интириэһи үөскэтии, жанр өйдөбүлүн биэрии (остуоруйа, кэпсээн, хоһоон, олоӊхо, чабыр5ах, таабырын, өс хоһооно уо.д.а.), болӄомтону, өйгө тутууну, толкуйдуур дьоӄуру сайыннарыы, кэпсии-кэпсэтэ, бэйэ санаатын этинэ, бэйэ5э эрэллээх буоларга иитии - үөрэтии.
Туттар тэрил: оӄо суруйааччыларын мэтириэттэрэ, айымньылара, кинигэ ис хоһооннорун арыйар ойуулаах карточкалар.
Оонньуу хаамыыта: оӄолорго улахан карталар түӊэтиллэллэр. Кимиэхэ ханнык суруйааччы түбэспитин этэллэр (ыарыр5аттахтарына тута быһааран көмөлөһүү, көрдөрүү мэтириэтин кытта биллэр айымньытын). Ыытааччы кыракый карточкалары буккуйар уонна биирдиини таһааран, ханнык суруйааччы айымньытын ойуута тахсыбытын таайаллар. Эппиэт сөп буоллаӄына карточканы оонньооччуга биэрэр. Сатаан таайбатаӄына карточка иитээччигэ төннөр. Ким бастакы улахан картатын кыра карточкаларынан саба ууран бутэрбит, ол кыайыылаах тахсар. (Бу оонньууну уларытан араастаан туһаныахха сөп, ол курдук айымньыларынан көрөн ситэрии, айымньы геройдарын ис хоһоонунан таабырын курдук таайтарыы, суруйааччыларын таайыы, пазл оҥоруу, кэпсээн айыы ода). Оӄолор сөбүлүүр саамай билэр айымньыларыгар инсценировка туруоруу.
Сайыннарар оонньуулар
«Таай ханнык дьыл кэмэй»
Сыала: оҕолор хоһоон ис хоһоонун болҕойон истэннэр, толкуйдаан сылыктаан дьыл кэмин бэлиэлэринэн таайыахтаахтар.
Туттуллар тэриллэрэ: түөрт төгүрүккэ дьыл кэмин өҥнөрүнэн бэлиэлээхтэр, жетон.
Оонньуу барыыта:
Дьыл кэмин туһунан хоһоон ааҕыы, оҕолор истэллэр уонна бэлиэлээх төгүрүккэ киирэн этэллэр ким сөпкө таайбыкка жетон бэриллэр. Дьыл кэмин сүрүн бэлиэлэрин бэйэлэрэ эмиэ эбэн этиэхтэрин сөп.
Куобах түүтэ маҥхайбыт, үллүк хаарга көстүбэт (Кыһын). Сибэкки кэрэтин, ийэм үүннэрэн, тиэргэни киэргэппит (Сайын). Оҕурсу, помидор сиэмэтин олордон, битэмииннээх аһы сиэхпит (саас). Борук сорук буолла, хойуу былыт кэллэ, тыал –куус түстэ, сэбирдэхпит көттө (күһүн). Чалыгыр уубут сүүрдэ, эрэһиинэ саппыкы кэтэммин, чал-чул үктээммин, тахсыбыт ууну кэһэбин (саас). Үөһээттэн инчэҕэй, алларааттан инчэҕэй, сылгылар мас анныгар, саһан тураллар (сайын). Кэлэбин сыл аайы, кэрэ куоласпынан чоргуйан, үтүө кэми бэлиэтээн, дьону үөрдэбин (сайын). Тула сып-сырдык, тунал маҥан, таһырдьа хаамтахха хаачыр-куучур тыас иһиллэр (кыһын). Айылҕабыт дьэрэкээн ойуунан симэнэн, кыһыл көмүскэ сууланан, көрөргө кэрэ да буолбут (күһүн).
Айымньы жанрын таайыы
Өс хоһоон, таабырын, кэпсээн, хоһоон, остуоруйа, үгэ
Сыала: оҕо уус-уран айымньы ис хоһоонун болҕойон истэн жанрын сөпкө таайыахтаах, Дорҕоонноохтук ааҕыы, тыл былчыҥнарын сайыннарыы,айымньы ис хоһоонун ойуулаан көрдөрүү. «Куобах» саха остуоруйата, «Детсад» С.Прокопьев, «Ийэбэр бэлэх» Т.Волгина, Ааҕыы «Эһиги ийэҕит» Суорун Омоллоон, «Айылҕа оҕото» остуоруйа М.Ефимова, «Күөгэйэ- Куо» саха остуоруйата, «Тураах уонна саһыл» үгэ И.Крылов, Ооҕуй уонна сахсырҕа, Сахсырҕалаах таракаан үгэ Күн Дьирибинэ. Өс хоһоону, таабырын киллэрии.
Таабырын таайсыы
Сыала: оҕолор түргэнник толкуйдаан эппиэттиир дьоҕурдарын сайыннарыы
Туттуллар тэрилэ: жетоннар
Оонньуу барыыта: педагог таабырыннары таайтарар, оҕо интириэһин тардарга мимикэни туһанар, туттан-хаптан дорҕоонноохтук таайтарар.
Турдарбын халлааҥҥа тиийиэм диир баар үһү. Аһыыр аһыыр топпот баар үһү. Балаҕан үрдүгэр кэлтэгэй хамыйах сытар үһү. Хонууга хорос, сыһыыга сырбас.
«Сөп» уонна «Суох» саҥарбаппын, ол эрээри остуоруйа сүрүн геройун хамсанан уонна илиибинэн көрдөрүөм. Бу оонньууга эрдэ бэлэмнэнии үлэ барар.
Сыала: толкуйдуур, анаарар, болҕойор, кэпсэтэр, сатаан хамсанан көрдөрөр дьоҕурдарын сайыннарыы,
Туттуллар: жетоннар
Оонньуу барыыта: икки командаҕа арахсаллар, бастакы хамаанда остуоруйа ис хоһоонунан герой хайдаҕын көрдөрөр, иккис хамаанда таайар. Ким элбэх жетону ылбыт кыайар. Сөпкө эппиэттээтэҕинэ илиитин үөһээ уунар, сыыһа буоллаҕына иһин имэринэр.
Остуоруйаһыт
Оҕо тыла сайдарыгар, тылын саппааһа эбиллэригэр саха суруйааччыларын, норуот остуоруйаларын билиһиннэрии.
Сыала: оҕо хартыынаны көрөн өйтөн уустаан-ураннаан, куолаһын уларытан кэпсиир дьоҕурун сайыннарыы
Туттуллар: хартыыналар, баалы туруорарга сыыппаралар.
Оонньуу барыыта: иитээччи оонньуу ис хоһоонун быһаарар, оҕолор икки хамаандаҕа хайдаллар, бастакы оҕо саҕалаабыт остуоруйатын сатаан кэпсээбэтэҕинэ салҕаан кэпсииллэр, онтон оҕо үчүгэйдик толору кэпсээбит буоллаҕына атын хартыынаны ылан кэпсиир, итинник ситэрсэн иһэллэр. Хайа хамаанда элбэх баалы ылбыт да, ол кыайар.
Оҕону кинигэҕэ тардарга өссө биир ньыма
Кыра оҕо мультик киинэлэри көрөрүн олус сөбүлүүр, оннооҕор тыллана илик оҕо саҥатын өйдөөбөтөр да, телевизорга фигуралар аҥардас хамсаныыларын батыһыннара көрөр. Ол эбэтэр ойуу оҕо интириэһин тардар, болҕойон көрөр. Ол иһин кинигэ ойуутун көрдөрүү улахан оруолу ылар, ол курдук хоһоон үөрэтэргэ, кэпсээн кэпсииргэ, дакылаат ааҕарга, күннээҕи режимҥа кэпсэтии, ситимнээх саҥа сайдарыгар туһаналлар. Бу ойуулары оҕоҕо бэйэтигэр айымньы ис хоһоонунан уруһуйдатан туһанара сүрдээх суолталаах. Холобура, хоһоон куонкуруһугар 6 саастаах кыыс «Хаар хаар хаачыргыыр» диэн хоһооҥҥо бэйэтэ хоһоон ис хоһоонунан уруһуйдаан, ол уруһуйунан илииһин көрөн олорон ааҕар курдук аахпыта. Манна саамай туһалааҕа: оҕо көҕө үрдүүр, хараҕынан көрөн тутар өйө, уруһуйдууругар ханнык ойууну, бэлиэни тутарын толкуйдуур, өйүгэр тутар, болҕомтото, айар дьоҕура сайдар, бэйэтин сыаналанар, эрэллээх буолар. Оҕоҕо элбэх уйулҕа ситимнэрэ үлэлиир сайдар.
Оҕону кинигэҕэ көҕү тардарга дьиэ кэргэн оруола
Оскуолаҕа киирэргэ бэлэмниир бөлөх оҕолорун төрөппүттэригэр мунньах сценарийа
Сыала: Оҕо бары өттунэн сайдыытыгар улахан оруолу ылар дьиэ кэргэҥҥэ оҕоҕо кинигэни аахтарыы, кэрэхсэбили тардыы.
Соруктара:
- Оҕо иитиитигэр дьиэ кэргэнинэн кинигэни ааҕыы оруолун өйдөбүлүн кэҥэтии
- Төрөппүттэр бэйэлэрин билиилэрин хаҥаталларын көҕүлээһин
- Ааҕааччы культуратын үөрүйэхтэрин иҥэрии;
- Кинигэҕэ харыстабыллаах сыһыаны иитии
Ыытыы көрүҥэ: дискуссия.
Кыттааччылар: иитээччилэр, төрөппүттэр, оҕолор, библиотекарь.
Мунньахха бэлэмнэнии:
- Ыал ааҕар интириэстэрин үөрэтии уонна дьиэҕэ кинигэни ааҕыыга сыһыаннарын анкета түмүгүнэн быһаарыы
- Араас жанровай оҕо литературатын быыстапкаларын бэлэмнээһин
- «Миэхэ кинигэ баар» диэн темаҕа, детсад усулуобуйатыгар төрөппүттэр оҕолорун кытта бэйэ оҥоһук кинигэни оҥорууга бииргэ үлэлээһиннэрэ
- «Кинигэ киэһээтэ» диэн хаартыска быыстапкатын бэлэмнээһин.
- «Литература уонна прикладной искусства» темаҕа раскладушка паапкалары оҥоруу.
Ыытыллар былаана:
Киирии чааһа; Дмитрьева-Иванова С. «Оҕону ааҕыыга угуйуу дьиэ-кэргэнтэн саҕаланар» ыстатыйаны билиһиннэрии, ырытыы. «Сунтаар сонуннара» – 2021 с.тохсунньу 8 кунэ, 6 стр.
- Оҕолор кинигэ туһунан хоһооннору ааҕыылара;
- Дискуссия саҕаланыыта «Ааҕыыны тэрийиигэ ыал оруола»;
- Анкета анаалиһа;
- Библиотекарь этиитэ;
- Хоһоон ааҕыы (төрөппүттэр оҕолор этиилэрэ);
- Мунньах быһаарыыта;
Төрөппүттэргэ анкета толорторуу
Баһаалыста бу ыйыллыбыт боппуруостарга эппиэттээ
1.Дьиэӄитигэр библиотека баар дуо?
2. Эһиги оӄоӄутугар туспа специальнай кинигэ муннуктаах эбэтэр кинигэ полкалаах дуо?
3. Оӄоӄутугар төһө чаастатык кинигэ ааӄан иһитиннэрэӄит?
Күн аайы-
Көрдөстөӄүнэ -
Хаһан эмит-
4 Оӄо сурунаалларын, хаһыаттарын суруйтараӄыт дуо?
Суруйтарабыт- , суруйтарбаппыт-
5.Ордук ханнык суруйааччылар кинигэлэрин ааӄан иһитиннэрэӄит?
Сахалыы саԋаран-
Нууччалыы саԋаран-
6.Саха суруйааччыларын айымньыларын төһө ааӄаӄытый?
1-2 боппуруостарга 9 ыалга библиотека, 10 ыалга полка баар. 3 боппуруоска – күн аайы кыаллыбат; хаһан эмит - 6, эбэтэр оҕо көрдөстөҕүнэ - 9; сурунаалга - суох, сахалыы нууччалыы; саха суруйааччыларын айымньыларын -3 төрөппүт ааҕар, аахпаттар -7, хаһан эмит – 9.
Бу анкета түмүгүнэн төрөппүттэр оҕолоругар саха айымньытын ааҕыылара быстар мөлтөҕө көһүннэ. Төрөппүттэргэ анаан оҕону иитиигэ кинигэ испиэһэктэрин, методическай пособиелары оҥоробут. Тоҕо диэтэххэ ааҕар дьиэ кэргэҥҥэ эрэ ааҕар оҕо улаатар. Билиҥҥи кэмнэ нууччалыы да, сахалыы да итэҕэс саҥарар оҕо элбээтэ, бэйэлэрин санааларын сааһылаан кыайан эппэт, болҕомтото суох, биир сиргэ табан олорбот оҕолор үксээн иһэллэрэ киһини дьиксиннэрэр. Оҕо өйө-санаата, тулалыыр эйгэҕэ сыһыана төрөппүттэриттэн улахан тутулуктаах.
Төрөппүттэргэ сүбэлэр
Киһи олоҕор дириҥ билиини, сиэри-майгыны, өйү санааны байытар суолунан кинигэ ааҕыыта буолар. Айымньыны болҕомтолоохтук ааҕыы ирдэниллэр, ис хоһоонугар баар түгэннэргэ тохтоон ыйыталаһар эрэ буоллаххына ситиһэҕин. Кыра киһи олоҕо аан маҥнай күн сирин көрүөҕүттэн сөптөөхтүк тэриллиэхтээх. Оҕо үс-түөрт саастааҕар төрөппүт кыра хоһооннору, кэпсээннэри, остуоруйалары кэпсиэхтээх, оҕо кинигэҕэ суруллубуту ис сүрэҕиттэн итэҕэйэр, ылынар. Ол эрээри кыыллар, көтөрдөр, үөннэр тустарынан ордук сөбүлээн истэр. Оҕо 1-2 сааһыгар эйэҕэс сыһыаны, билбэтин быһаарыы, кэпсэтии кини сайдарыгар туһалаах. Бу кэмҥэ тулалыыр эйгэ туһунан кылгас хатыланар тыллаах хоһооннору ааҕыахха, ырыалары ыллыахха сөп. 3-4 сааһыгар улахан ойуулаах өҥнөөх кинигэлэри көрдөрө-көрдөрө ааҕар ордук. Оҕо кинигэ миэхэ ойуутунан көрдөрөр диэн өйдөбүлгэ кэлэр. Хоһоону, рифмалаах саҥаны истэ үөрэннэҕинэ түргэнник саҥарар, айымньы ис хоһоонун өйдүүр буолар диэн психологтар суруйаллар. 5-6 сааһыгар оҕолор тустарынан кинигэлэри ааҕан биэрэр сиэр –майгы өттүнэн иитиигэ олус наадалаах. Төрөппүт маны туһанан, оҕото кинигэни сатаан сааһылаан харайарыгар, харыстыырыгар үөрэтиэхтээх. Маннык үөрэммит оҕо, улаатан истэҕин аайы кэпсээни истэр дьоҕура сайдар, кэпсээн геройдарын кытта тэҥҥэ үөрэр хомойор. Ити бириэмэттэн ыла төрөппүт оҕотун кытта бииргэ олорон кинигэни сөбүлээбит кинигэтин сотору-сотору истээччи. Холобур, «Кыһыл Бэргэһэчээн» истэн баран, сарсыныгар эмиэ кэпсээн биэрэргэ көрдөһөөччү. Онуоха: «Бэҕэьээ истибитин» диир сатаммат. Оҕо ис хоһоонун биллэр да, хос кэпсэтэр, ол кини чахчы сөбүлээбитин көрдөрөр. Кыра сааһыттан кинигэни доҕор оҥостубут оҕо оскуолаҕа киирэригэр буукубалары эрэйэ суох билэр, өссө ону ааһан ааҕар буолар. Оннук оҕо хара маҥнайгыттан үчүгэйдик үөрэнэр. Сэттэ саастаах оҕо кинигэни сөбүлүү үөрэммэтэх буоллаҕына, бу куһаҕан.
Ити туһунан нуучча уһулуччулаах педагога Василий Александрович Сухомлинскай маннык эппиттээх: «Өскөтүн оҕо кыра сааһыттан кинигэни таптыы үөрэммэтэх, кинигэни ааҕыы кини олоҕун устатыгар ис дууһатын көрдөбүлэ буолбатах буоллун, оччоҕо оҕо дууһата 13-14 сааһыгар кураанах буолуо, маннык оҕоттон толору үчүгэй киһи тахсыа диэн эрэниэххэ сатаммат».
Сатаан ааҕыы диэн кинигэҕэ туох суруллубутун өйдөөһүн буолар. Кинигэ – билии көрүү бараммат байҕаллара, өй-санаа уостубат кылаата. Киһи аймах көлүөнэттэн көлүөнэҕэ, үйэттэн үйэҕэ муспут баай уоппута, билбитэ көрбүтэ барыта кинигэҕэ киирэр. Кинигэ баар үтүөҕэ кэрэҕэ үөрэтээччи, киһи дууһатын байытааччы, иэйээни күүһүрдээччи-күүрдээччи, билии биэрээччи, үтүө - өйү санааны угааччы.
Аатырбыт саха биллиилээх педагога П.Н.Самсонов «Кинигэтэ суох күн-туһата суох ааспыт, таах сүппүт күн буолар», «Кинигэни элбэхтик ааҕар оҕо, улам-улам ордук үчүгэйдик үөрэнэр, билиитэ кэҥээн иһэр, өйө сайдар». ( Учуутал аргыһа, 2003, №9.01.).
Кинигэни тоҕо ааҕабыт?
1.Үчүгэй кинигэ ааҕаачыны толкуйдатар, өйүн сайыннарар, билии биэрэр;
2. Кинигэ иитэр сүдү күүс. Киһиэхэ үтүө хаачыстыбалары иҥэрэр, майгыга –сигилигэ, үтүө санааҕа сабыдыаллыыр. Кинигэ сиэр-майгы акылаата. Кинигэ оҕону иитиигэ төһүү күүс буоларын төрөппүттэр өйдүөх тустаахтар.
3. тыл саппааьын байытар, оҕо бэйэтин санаатын сайа этэригэр, көҥүл суруйарыгар көмөлөһөр.
4.кинигэни ааҕа үөрэммит оҕо бэйэтигэр эрэллээх, аан дойду культуратыгар сыстыбыт, олох хайа баҕарар уобалаһыгар төрүт билиилээх киһи буолар, элбэҕи аахпыт билбит көрбүт киһи хайа да обществоҕа бөҕөхтүк уонна бигэтик сананар. Оҕону кинигэ ааҕыытыгар тардыы, культурнай, билиилээх киһини иитии биһигиттэн, төрөппүттэртэн улахан тутулуктаах. Төрөппүттэр айымньыны доргуччу ааҕаллара, уустаан ураннаан, куоластарын уларытан ааҕаллара оҕолорун кинигэни таптыырга көҕү биэрэллэр.
Маасабай үлэ араас көрүҥнэрин таба туһаныы: литературнай киэһээлэр, бырааһынньыктар тематикаларынан, суруйааччылардыын көрсүһүү, юбилейнай күннэр, кинигэ бырааһынньыга, поэзия киэһээтэ, уус-уран ааҕыылар, уус-уран сурунаал, араас өй-тобуллуулаах оонньуулар, кукольнай, күлүк, остуол, оонньуур театрдар ода.
Ааҕар ааны арыйабыт
Кинигэ илииһин арыйаат
Киирдим атын сиргэ
Кэккэлэспит буукубалар
Кэпсээн-ипсээн бардылар.
Көрдум онно араас дойдуну
Кэрэмэс үтүө дьоннору
Кыайыы-хотуу буойуттары
Киирсэн ылар мөкүлэри.
Кинигэ ойуута көрдөрөр
Киҥкиниир киэҥ куйаары
Күөх далбар айылҕаны
Кэрэмэс кэрэ кыыллары.
Кэлиҥ кинигэ дьиэтигэр
Кэлиҥ аптаах дойдуга
Кэлиҥ билии сиригэр
Кэлиҥ кэскили түстүү.
